Historia gier planszowych – od starożytności do nowoczesności

Gry planszowe towarzyszą ludzkości od tysięcy lat – znacznie dłużej, niż moglibyśmy przypuszczać. Choć dziś planszówki kojarzymy przede wszystkim z relaksem przy Wsiąść do Pociągu, Dobble czy Talismanie, ich korzenie sięgają starożytnych cywilizacji. Wtedy planszówki pełniły nie tylko funkcję rozrywkową, lecz także rytualną i symboliczną.

Choć na przestrzeni wieków zmieniały się zasady, mechaniki i cele gier, jedno pozostało niezmienne – nasza potrzeba wspólnego przeżywania emocji, rywalizacji i planowania kolejnych ruchów. Od zdobionych plansz ukrytych w egipskich grobowcach po nowoczesne gry strategiczne wspierane aplikacjami – planszówki to coś więcej niż tylko zabawa. To także nawiązanie do kultury, mentalności i historii człowieka.

Starożytność – tu wszystko się zaczęło

Korzenie najstarszych, znanych dziś gier planszowych, sięgają czasów, gdy piramidy były dopiero w fazie projektowania, a pismo klinowe raczkowało. Pochodzą sprzed ponad 5 000 lat. 

Senet (Egipt, ok. 3100 p.n.e.)

Jedna z pierwszych udokumentowanych gier planszowych w historii ludzkości. Plansza Senetu składa się z 30 pól ułożonych w trzech rzędach po 10. Gracze, zgodnie z wynikiem, jaki uzyskali podczas przerzucenia specjalnych patyczków lub kości, poruszają się pionkami. Celem każdej z osób jest przeprowadzenie pionków przez planszę. Choć zasady gry są tylko częściowo zrekonstruowane, istnieją przesłanki, że Senet symbolizował wędrówkę duszy przez świat zmarłych. Grę znaleziono w grobowcach faraonów, m.in. w grobie Tutanchamona, co świadczy o jej wyjątkowym znaczeniu kultowym.

Mehen – Wąż 

Kolejna gra ze starożytnego Egiptu. Plansza ma spiralny kształt przypominający zwiniętego węża – stąd nazwa Mehen, odnosząca się do mitycznego węża chroniącego boga Ra. Plansze były misternie rzeźbione w kamieniu lub drewnie, umieszczano je w grobowcach. Choć szczegółowe zasady gry do dziś pozostają tajemnicą, uważa się, że Mehen mogła łączyć elementy wyścigu i symbolicznej ochrony duszy w zaświatach. Niektóre znaleziska wskazują też na to, że gra była rozgrywana zespołowo.

Królewska Gra z Ur (Mezopotamia, ok. 2600 p.n.e.)

Jedna z najlepiej zachowanych gier starożytnych. Plansze omawianej gry wykonane były z drewna, ozdobione muszlami, lapis lazuli i kością słoniową. Gra przypominała wyścig dwóch graczy, którzy starali się przeprowadzić swoje pionki przez określoną ścieżkę. Podczas rozgrywki ważne były przemyślane decyzje, ale istotną rolę odgrywała także losowość. Dzięki odkryciom archeologicznym i badaniom tekstów klinowych udało się częściowo zrekonstruować zasady.

Co więcej, grę znaleziono w królewskich grobowcach Ur, co sugeruje, że miała znaczenie rytualne i mogła symbolizować duchową podróż przez życie i śmierć.

Antyk i średniowiecze 

Wraz z rozwojem wielkich cywilizacji, gry planszowe zaczęły przybierać coraz bardziej złożone formy – zarówno pod względem zasad, jak i symboliki. Co ciekawe, wiele z nich przetrwało w niezmienionej lub lekko zmodyfikowanej formie do naszych czasów. 

Młynek, Tryktrak i Go – klasyki sprzed wieków

• Młynek (Nine Men’s Morris) – znany już w czasach rzymskich, zdobył popularność w średniowiecznej Europie. Na czym polega planszówka? Gracze ustawiają i przesuwają pionki w taki sposób, by utworzyć linie („młyny”), dzięki którym pionki przeciwnika zostaną usunięte. Mimo prostych zasad, gra wymaga przemyślanej strategii. 

• Tryktrak – znany też jako tric-trac, to przodek dzisiejszego backgammona. Gra łączyła elementy losowości (rzuty kostką) z decyzjami strategicznymi. W Europie rozpowszechniła się w średniowieczu, a jej rzymską odmianą była Tabula.

• Go – gra planszowa wywodząca się z Chin, datowana nawet na 2000 p.n.e. Co ciekawe, uznawana jest za jedną z najstarszych (i najtrudniejszych) gier strategicznych na świecie. Celem graczy jest zdobywanie i kontrolowanie terytorium poprzez otaczanie pól planszy.

Szachy – królewska gra o globalnym zasięgu

Około VI wieku n.e. w Indiach powstała gra chaturanga, uważana za bezpośredniego przodka szachów. Z czasem dotarła do Persji, a następnie do Europy, gdzie stopniowo przekształciła się w znaną dziś formę.

W średniowiecznej Europie szachy zyskały szczególną popularność wśród arystokracji – były symbolem intelektu, wyrafinowania i statusu społecznego. Do dziś uważane są za jedną z najbardziej prestiżowych i intelektualnych gier planszowych.

W średniowieczu gry planszowe były dostępne głównie dla elit i klas wyższych – zwłaszcza szachy. Z czasem jednak, dzięki rozwojowi druku i popularyzacji gier towarzyskich, trafiły do szerszego grona odbiorców. Co istotne, wiele gier miało funkcje edukacyjne – uczyły logicznego myślenia, planowania, strategii, a nawet, zasad etykiety dworskiej. W ten sposób stawały się nie tylko rozrywką, ale także narzędziem wychowawczym i społecznym.

XIX i XX wiek – narodziny rynku gier planszowych

Rewolucja przemysłowa zmieniła wszystko – także świat gier:

• W XIX wieku pojawiły się pierwsze gry komercyjne. Jedną z najbardziej znanych była The Mansion of Happiness (1843), uważana za przodka Monopoly.
  
  
• W 1935 roku Charles Darrow stworzył słynne Monopoly, które w krótkim czasie stało się globalnym hitem. Ciekawostka: gra powstała na bazie wcześniejszego projektu, który miał krytykować kapitalizm – nie promować go.
  
  
• W latach 50. i 60. w USA królowały gry oparte na losowości, proste i nastawione na rozrywkę dla całej rodziny.
  
  
• Tymczasem w Europie, zwłaszcza w Niemczech, popularnością cieszyły się gry strategiczne, o mniejszej losowości - takie, w których najistotniejsze były podejmowane przez gracza decyzje. 

Lata 90. i początek XXI wieku – renesans planszówek

W latach 90. wiele się działo, ów okres możemy nazwać renesansem planszówek. 

• Powstały takie tytuły jak Catan (1995), Carcassonne (2000) czy Ticket to Ride (2004). To nowoczesne, ciekawe planszówki, które do dziś cieszą się dużym zainteresowaniem.
  
  
• Na rynku zaczęły pojawiać się zróżnicowane gry, pięknie wydane, dla graczy w różnym wieku. Rozwinęły się różne nurty: od ameritrashów (klimat, fabuła losowość) po eurogry (strategia, niewielka interakcja między graczami, brak losowości).
  
  
• Rynek się zglobalizował – powstały konwenty planszówkowe, jak Essen Spiel, a planszówkom zaczęto przyznawać prestiżowe nagrody (np. Spiel des Jahres).
  
  

Planszówki dziś – epoka cyfrowa i złoty wiek hobbystyczny

Współczesny rynek planszówkowy to dynamiczna i bardzo ciekawa branża:

• Co roku powstaje kilka tysięcy nowych tytułów. Dostępne są gry o zróżnicowanej tematyce i różnym poziomie trudności, dla par, rodzin, grup znajomych, a nawet, z trybem dla jednej osoby.
  
  
• Coraz większą rolę odgrywa crowdfunding – platformy takie jak Kickstarter umożliwiają graczom bezpośrednie wspieranie twórców. To właśnie dzięki takiemu modelowi finansowania powstały światowe hity, takie jak Gloomhaven czy Frosthaven.
  
  
• W Polsce również trwa planszówkowy boom. Powstają wideoinstrukcje podcasty, kanały na YouTube. Wielu fanów gier chętnie dzieli się swoimi spostrzeżeniami.
  
  

Podsumowanie

Historia gier planszowych to historia ludzkiej kreatywności i potrzeby wspólnego przeżywania emocji. Od rytualnych plansz z gliny po rozbudowane pudełka z setkami komponentów – gry planszowe były i są lustrzanym odbiciem naszej kultury, technologii i społeczeństwa.

Dziś planszówki przeżywają swój złoty wiek. Dzięki nim uczymy się, integrujemy, rywalizujemy. Podczas wspólnych rozgrywek tworzą się wspomnienia na wiele lat. A wszystko to.